English
Русский
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ
TİBBİ BİOLOGİYA VƏ GENETİKA
fənni üzrə
TƏDRİS PROQRAMI
050904-"Tibb”, 050903-"Stomatologiya”, 050901-"Hərbi Tibb”,
050802-"Əczacılıq” ixtisasları üzrə
BAKI - 2022
Tərtib edənlər:
Kərimov V.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının müdiri, dosent;
Süleymanova L.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedra müdirinin tədris işləri üzrə müavin, dosent;
Əzizov Ə.P. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının dosenti
İxtisaslı həkimlərin hazırlanmasında və onların dünyagörüşünün artmasında “Tibbi biologiya və genetika” fənni müstəsna əhəmiyyət kəsb edir və bunu nəzərə alaraq fənn üzrə proqram "Tibb”, "Stomatologiya”, "Hərbi Tibb” və "Əczacılıq” ixtisasları üçün hazırlanıb.
|
Fakültə |
İxtisaslar |
Fənnin adı |
Tədris ili |
Tədris semestri və krediti |
Mühazirə saatı |
Məşğələ saatı |
|
I MPF
|
050904-"Tibb”
|
Tibbi biologiya və genetika |
I |
payız - 4 kredit |
20 |
40 |
|
II MPF
|
050904-"Tibb”
|
Tibbi biologiya və genetika |
I |
yaz – 4 kredit |
20 |
40 |
|
STOM |
050903 – “Stomatologiya” |
Tibbi biologiya və genetika |
I |
payız – 4 kredit |
20 |
40 |
|
ƏCZ |
050802 – “Əczaçılıq” |
Tibbi biologiya və genetika |
I |
yaz – 3 kredit |
16 |
30 |
|
HTF |
050901 – “Hərbi Tibb” |
Tibbi biologiya və genetika |
I |
payız – 4 kredit |
20 |
40 |
Fənnin məqsədi: Tibbi biologiya və genetika fənninin məqsədi canlıların, o cümlədən insanın makro- və mikroquruluş səviyyəsini, onlarda gedən çoxsaylı bioloji prosesləri, irsiyyət və dəyişkənlik fenomenlərini, normal və patoloji əlamətlərin irsi məlumatlardan asılı olaraq təzahür və inkişaf xüsusiyyətlərini, xəstəliklərin genetik əsaslarını öyrənməkdir.
PROQRAM
Proqramda Tibbi biologiya və genetika fənninin əsas nəaliyyətləri, məqsədi, qanunauyğunluqları və onların öyrənilmə yolları təqdim edilir. Proqramda aşağıdakı məsələlər öz əksini tapıb:
• Biologiya - tibbin nəzəri əsasıdır. Biologiyanın predmeti, metodları, məqsədi və vəzifələri. Müasir bioloji tədqiqatların nəticələrindən tibdə istifadə olunması. Biologiyanın müxtəlif elm sahələri ilə inteqrasiyası.
• Canlıların xüsusiyyətləri və quruluş səviyyələri. Canlıların xassələri (qıcıqlanma, mübadilə, çoxalma, irsiyyət, dəyişkənlik).
• Hüceyrənin quruluş və funksional təşkili. Hüceyrənin ümumi xüsusiyyətləri. Hüceyrənin öyrənilmə üsulları. Prokariot və eukariot hüceyrələrin quruluşu və onların müqayisəsi. Plazmatik membranın mozaik-maye quruluşu və funksiyaları. Sitoplazmanın kimyəvi tərkibi və funksiyaları. Hüceyrənin səthi kompleksi. Sitoskeletin quruluşu və funksiyaları. Hüceyrədə orqanellərin və makromolekulların hərəkət mexanizmləri. Hüceyrənin orqanelləri: membransız, tək membranlı və ikiqat membranlı orqanellər. Bitki və heyvan hüceyrəsi törəmələrinin quruluşu, təsnifatı və funksiyaları. Hüceyrənin nüvəsi. Karioplazma. Nüvəcik, quruluşu və funksiyaları. Nüvənin lamin kompleksi. Hüceyrənin həyat dövriyyəsinin əsas nəzarət-buraxılış nöqtələri. Tsiklinlər və tsiklin-kinazalar. Mitoz və onun fazaları. Meyoz və onun fazaları. Amitoz. Hüceyrənin qocalması və ölümü. Apoptoz. Nekroz.
• DNT-nin kəşfində R.Franklin, F.Krik, C.Uotson və M.Uilkinsin rolu. DNT-nin quruluşu və kimyəvi tərkibi. Nukleotidlərin quruluşu. DNT-nin A-, B- və Z-formaları. DNT-nin replikasiyası. DNT-nin reparasiyası: fotoreaktiv və ekssizion reparasiya. Genin molekulyar-bioloji təyini. Genin əsas xassələri və təsnifatı. Prokariot və eukariotlarda genin quruluşu. Genlərin ekspressiyasının mərhələləri.
• Xromosomların irsi informasiya daşıyıcıları kimi quruluş xüsusiyyətləri. Eukariot hüceyrələrin xromosomlarının kimyəvi tərkibi. Xromatinin quruluş xüsusiyyətləri. Xromosomun morfoloji xüsusiyyətləri. Politen xromosomlar. Lampa fırçalı xromosomlar. Xromosom dəstlərini sistemləşdirmək prinsipləri.
• Yumurtahüceyrənin quruluşu və növləri. Ovogenez. Spermatozoidin quruluşu. Spermatogenez.
• Mutasiyaların ümumi xüsusiyyətləri və təsnifatı. Gen mutasiyaları: delesiya, duplikasiya, inversiya, insersiya, tranzisiya, transversiya, saylent, nonsens, missens, requlyator, dinamik. Xromosom mutasiyaları. İzoxromosom, translokasiya. Genom mutasiyaları: nulisomiya, tam və qismən monosomiya, tam və qismən trisomiya, aneuploidiya, poliploidiya. Sitoplazmatik mutasiyalar. İnsanda mitoxondri genlərinin xüsusiyyətləri və irsən ötürülməsi.
• İrsi xəstəliklərinin ümumi xüsusiyyətləri və təsnifatı. Mübadilə proseslərinin pozulmasına görə baş verən xəstəliklər. Autosom-dominant və autosom-resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklər. X-ilişikli dominant və X-ilişikli resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklərı. Y-ilişikli dominant və resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklər. Xromosom xəstəlikləri. Quruluş və say aberrasiyaları. Mitoxondri xəstəliklərinin ümumi xüsusiyyətləri. Multifaktorial xəstəliklər. Gen imprintinqi xəstəlikləri.
• Allel genlərin qarşılıqlı təsirinin mahiyyəti və əhəmiyyəti. Allel genlərin qarşılıqlı təsirinin tipləri: dominantlıq, qeyri-tam dominantlıq, kodominantlıq, allel kənarlaşdırma, allellər çoxluğu.
• Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsirinin mahiyyəti və əhəmiyyəti. Genlərin komplementar qarşılıqlı təsiri. Epistaz: formaları və əhəmiyyəti. Bombey fenomeninin təhlili. Polimeriya: formaları və əhəmiyyəti. Pleyotropiya.
• İlişikli irsiyyət hadisəsi. Krossinqoverin kəşfi və genetik analizi. Xromosomların çarpazlaşması və genlərin xromosomda xətti yerləşməsi. İlişikli qrupların təyini və genlərin mövqeyi. Xromosomların morfoloji və genetik xəritəsinin qurulma prinsipləri.
• Cinsiyyətin biologiyası. Cinsiyyətin təyininin xromosom balans nəzəriyyələri. Ontogenezdə cinsi əlamətlərin differensiasiyası. Cinsiyyətlə ilişikli əlamətlərin irsən keçməsi. Cins, birinci və ikinci cinsi əlamətlər. Cinsi dimorfizm, cinslərin nisbəti. Cinslə məhdudlaşdırılan əlamətlər. Cinsdən asılı olan əlamətlər. X- və Y-xromosomlarla ilişikli əlamətlər. X və Y-xromosomlar və cinsiyyətin təyini. Cinsi xromatin. Layon hipotezi. Cinsiyyətin təyininin genotipik mexanizmləri. Ximerizm, hermafroditizm, ginandromorfizm.
• İnsan - genetik tədqiqatların spesifik obyekti kimi. İnsanın irsi xəstəliklərin ilkin mərhələlərində diaqnostikasının üsulları; prenatal diaqnostikanın üsulları və mahiyyəti; genealoji metod vasitəsi ilə öyrənilən əlamətin irsi xüsusiyyətləri, eləcə də onun irsən ötürülmə tipinin müəyyən edilməsi; monoziqot və diziqot əkizlərdə əlamətlərin irsən ötürülməsi qanunauyğunluqları; insanın somatik hüceyrələrinin genetikası metodlarının xüsusiyyətləri və öyrənilmə üsulları; biokimyəvi metodla molekulyar xəstəliklərinin müəyyən edilməsi. İnsanda barmaqlarda, ovuclarda və ayqaltı səthlərdə dərinin relyefinin öyrənilməsində istifadə olunan üsullar; dermatoqlifikanın bəzi irsi xəstəliklərin diaqnostikasında, məhkəmə təbabətində, şəxsiyyətin müəyyən edilməsi üçün kriminalistikada əhəmiyyəti.
• Cinsi xromatinin, onun təyinetmə üsulları və cinsi xromosomların müxtəlifliyi ilə əlaqədar irsi xəstəliklərin diaqnostikasında onun əhəmiyyəti.
• İnsanın autosom və cinsi xromosom xəstəliklərinin fotokarioqrammasının tərtibi ilə fenotipik təzahür arasında korrelyasiyası. Patau sindromu, Edvards sindromu, X trisomiya, Daun sindromu, Şereşevski-Terner sindromu və Klaynfelter sindromunun yaranma səbəbləri, əlamətləri və fotokarioqramda baş verən dəyişiklərin öyrənilməsi.
• Herontologiya – qocalma proseslərinin qanunauyğunluqlarını öyrənən elm kimi. Qocalıq və qocalma. Qocalmanın morfoloji əlamətləri. Qocalmanın molekulyar və hüceyrə səviyyələrində təzahürü. Somatik hüceyrələrin replikativ qocalması. Hayflik limiti. Replikativ qocalmanın molekulyar mexanizmləri. Replikativ qocalma və vaxtından əvvəl qocalma. Progeriya. Senil və presenil demensiyalar. Qocalmanın yaşayış mühitindən və həyat tərzindən asılılığı. Uzunömürlülük. Kliniki və bioloji ölüm.
• Təbii ocaqlı xəstəliklərin xüsusiyyətləri və təsnifatı. Transmissiv xəstəliklər və təsnifatı. Obliqat transmissiv xəstəliklər. Fakultativ transmissiv xəstəliklər. Zoonozlar. Antropozoonozlar. Antroponozlar. Taun, tulyaremiya, leyşmanioz, tripanosomoz, malariya xəstəliklərinin təbii ocağı və insana yoluxma yolları. Filariatozlar.
• Ekologiya haqqında ümumi anlayışlar. Ekoloji amillər. Antropoekologiya. Antropoekosistemlər və onların strukturu. ХХI əsrin ekoloji problemləri. Atmosferin çirklənmə mənbəələri. Suyun çirklənmə mənbəələri. Yaşayış evlərinin çirkləndiriciləri. Qida məhsullarının ekologiyası. Transgen məhsullar və konservantlar. Xəstəliklərin ekologiyası. Mühit amillərinin təsiri altında genomun dəyişilməsi. Ətraf mühitin tibbi-ekoloji reabilitasiyası.
• Regenerasiyanın növləri və tənzimlənməsi. Transplantasiyanın növləri və tənzimlənməsi. Transfuziologiya. İnsanda histouyğunluğun HLA sistemi. HLA sisteminin genetikası. Kötük hüceyrələrinin növləri və ümumi xüsusiyyətləri. Eksplantasiya.
TİBB İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN I KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN
“TİBBİ BİOLOGİYA VƏ GENETİKA” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(payız və yaz semestri)
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
|
1 |
Biologiya – tibbin nəzəri əsasıdır. Hüceyrə- canlı orqanizimlərin morfo-funksional vahididir. |
2s |
|
|
2 |
Genin quruluşu və ekspressiyası. |
2s |
|
|
3 |
Mutasiyaların təsnifatı və tibbi əhəmiyyəti. |
2s |
|
|
4 |
İnsanın irsi xəstəlikləri. |
2s |
|
|
5 |
İnsanın transmissiv və təbii ocaqlı xəstəlikləri. |
2s |
|
|
6 |
Qocalıq - ontogenezin bir mərhələsi kimi. İnsanda qocalmanın ümumbioloji və genetik aspektləri. |
2s |
|
|
7 |
İnsan ekologiyasının müasir problemləri. Ekoloji genetika. |
2s |
|
|
8 |
Cinsiyyətin biologiyası və genetikası. |
2s |
|
|
9 |
Gen texnologiyaları. |
2s |
|
|
10 |
Regenerasiya. Toxuma və orqanların transplantasiyası.
|
2s |
|
|
|
|
||
|
№ |
Praktiki məşğələlər |
Saat |
|
|
1 |
Mikroskopun quruluşu və ondan istifadə olunma qaydaları. Hüceyrənin öyrənilmə üsulları. |
2s |
|
|
2 |
Hüceyrənin quruluş və funksional təşkili. |
2s |
|
|
3 |
DNT-nin quruluşu, kimyəvi tərkibi, replikasiyası və reparasiyası. |
2s |
|
|
4 |
Genetik kod və onun xususiyyətləri. |
2s |
|
|
5 |
Xromosomların kimyəvi tərkibi və morfologiyası. Xromatinin quruluşu. |
2s |
|
|
6 |
Hüceyrənin həyat dövriyyəsi və ona genetik nəzarət. |
2s |
|
|
7 |
Qametogenez. Cinsi hüceyrələrin quruluşu. Mayalanma. |
2s |
|
|
8 |
Modifikasiya dəyişkənlikləri. |
2s |
|
|
9 |
Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
10-11 |
Qeyri – allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
4s |
|
|
12 |
İlişikli irsiyyət. Genlərin tam və qeyri tam ilişikliyi. |
2s |
|
|
13 |
Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. |
2s |
|
|
14 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
|
15-16 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostika, genealoji üsul, əkizlik üsulu. |
2s |
|
|
17 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: sitogenetik üsul, biokimyəvi üsul. |
2s |
|
|
18 |
Dermatoqlifika. Müxtəlif sindromlarda dermatoqlifikanın tətbiqi. |
2s |
|
|
19 |
Cinsi xromatin və onun təyinetmə üsulları. |
2s |
|
|
20 |
İnsan xromosomlarinin nomenklaturası. Normal və patoloji karioqramlar. |
2s |
|
Yekun: - 60 s.:
- sorğu - 2 s
STOMATOLOGİYA İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN I KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN “TİBBİ BİOLOGİYA VƏ GENETİKA” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(payız semestri)
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
|
1 |
Biologiya – tibbin nəzəri əsasıdır. Hüceyrə- canlı orqanizimlərin morfo-funksional vahididir. |
2s |
|
|
2 |
Genin quruluşu və ekspressiyası. |
2s |
|
|
3 |
Mutasiyaların təsnifatı və tibbi əhəmiyyəti. |
2s |
|
|
4 |
İnsanın irsi xəstəlikləri. |
2s |
|
|
5 |
İnsanın transmissiv və təbii ocaqlı xəstəlikləri. |
2s |
|
|
6 |
Qocalıq - ontogenezin bir mərhələsi kimi. İnsanda qocalmanın ümumbioloji və genetik aspektləri. |
2s |
|
|
7 |
İnsan ekologiyasının müasir problemləri. Ekoloji genetika. |
2s |
|
|
8 |
Cinsiyyətin biologiyası və genetikası. |
2s |
|
|
9 |
Gen texnologiyaları. |
2s |
|
|
10 |
Regenerasiya. Toxuma və orqanların transplantasiyası.
|
2s |
|
|
|
|
||
|
№ |
Praktiki məşğələlər |
Saat |
|
|
1 |
Mikroskopun quruluşu və ondan istifadə olunma qaydaları. Hüceyrənin öyrənilmə üsulları. |
2s |
|
|
2 |
Hüceyrənin quruluş və funksional təşkili. |
2s |
|
|
3 |
DNT-nin quruluşu, kimyəvi tərkibi, replikasiyası və reparasiyası. |
2s |
|
|
4 |
Genetik kod və onun xususiyyətləri. |
2s |
|
|
5 |
Xromosomların kimyəvi tərkibi və morfologiyası. Xromatinin quruluşu. |
2s |
|
|
6 |
Hüceyrənin həyat dövriyyəsi və ona genetik nəzarət. |
2s |
|
|
7 |
Qametogenez. Cinsi hüceyrələrin quruluşu. Mayalanma. |
2s |
|
|
8 |
Modifikasiya dəyişkənlikləri. |
2s |
|
|
9 |
Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
10-11 |
Qeyri – allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
4s |
|
|
12 |
İlişikli irsiyyət. Genlərin tam və qeyri tam ilişikliyi. |
2s |
|
|
13 |
Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. |
2s |
|
|
14 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
|
15-16 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostika, genealoji üsul, əkizlik üsulu. |
2s |
|
|
17 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: sitogenetik üsul, biokimyəvi üsul. |
2s |
|
|
18 |
Dermatoqlifika. Müxtəlif sindromlarda dermatoqlifikanın tətbiqi. |
2s |
|
|
19 |
Cinsi xromatin və onun təyinetmə üsulları. |
2s |
|
|
20 |
İnsan xromosomlarinin nomenklaturası. Normal və patoloji karioqramlar. |
2s |
|
Yekun: - 60 s.:
- sorğu - 2 s
HƏRBİ TİBB İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN I KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN
“TİBBİ BİOLOGİYA VƏ GENETİKA” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(payız semestri)
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
|
1 |
Biologiya – tibbin nəzəri əsasıdır. Hüceyrə- canlı orqanizimlərin morfo-funksional vahididir. |
2s |
|
|
2 |
Genin quruluşu və ekspressiyası. |
2s |
|
|
3 |
Mutasiyaların təsnifatı və tibbi əhəmiyyəti. |
2s |
|
|
4 |
İnsanın irsi xəstəlikləri. |
2s |
|
|
5 |
İnsanın transmissiv və təbii ocaqlı xəstəlikləri. |
2s |
|
|
6 |
Qocalıq - ontogenezin bir mərhələsi kimi. İnsanda qocalmanın ümumbioloji və genetik aspektləri. |
2s |
|
|
7 |
İnsan ekologiyasının müasir problemləri. Ekoloji genetika. |
2s |
|
|
8 |
Cinsiyyətin biologiyası və genetikası. |
2s |
|
|
9 |
Gen texnologiyaları. |
2s |
|
|
10 |
Regenerasiya. Toxuma və orqanların transplantasiyası.
|
2s |
|
|
|
|
||
|
№ |
Praktiki məşğələlər |
Saat |
|
|
1 |
Mikroskopun quruluşu və ondan istifadə olunma qaydaları. Hüceyrənin öyrənilmə üsulları. |
2s |
|
|
2 |
Hüceyrənin quruluş və funksional təşkili. |
2s |
|
|
3 |
DNT-nin quruluşu, kimyəvi tərkibi, replikasiyası və reparasiyası. |
2s |
|
|
4 |
Genetik kod və onun xususiyyətləri. |
2s |
|
|
5 |
Xromosomların kimyəvi tərkibi və morfologiyası. Xromatinin quruluşu. |
2s |
|
|
6 |
Hüceyrənin həyat dövriyyəsi və ona genetik nəzarət. |
2s |
|
|
7 |
Qametogenez. Cinsi hüceyrələrin quruluşu. Mayalanma. |
2s |
|
|
8 |
Modifikasiya dəyişkənlikləri. |
2s |
|
|
9 |
Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
10-11 |
Qeyri – allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
4s |
|
|
12 |
İlişikli irsiyyət. Genlərin tam və qeyri tam ilişikliyi. |
2s |
|
|
13 |
Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. |
2s |
|
|
14 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
|
15-16 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostika, genealoji üsul, əkizlik üsulu. |
2s |
|
|
17 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: sitogenetik üsul, biokimyəvi üsul. |
2s |
|
|
18 |
Dermatoqlifika. Müxtəlif sindromlarda dermatoqlifikanın tətbiqi. |
2s |
|
|
19 |
Cinsi xromatin və onun təyinetmə üsulları. |
2s |
|
|
20 |
İnsan xromosomlarinin nomenklaturası. Normal və patoloji karioqramlar. |
2s |
|
Yekun: - 60 s.:
- sorğu - 2 s
ƏCZAÇILIQ İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN I KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN
“TİBBİ BİOLOGİYA VƏ GENETİKA” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(yaz semestri)
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
|
1 |
Hüceyrə - canlı orqanizimlərin morfo-funksional vahididir. |
2s |
|
|
2 |
Genin quruluşu və ekspressiyası. |
2s |
|
|
3 |
Mutasiyaların təsnifatı və tibbi əhəmiyyəti. |
2s |
|
|
4 |
İnsanın irsi xəstəlikləri. |
2s |
|
|
5 |
Qocalıq - ontogenezin bir mərhələsi kimi. İnsanda qocalmanın ümumbioloji və genetik aspektləri. |
2s |
|
|
6 |
İnsan ekologiyasının müasir problemləri. Ekoloji genetika. |
2s |
|
|
7 |
Gen texnologiyaları. |
2s |
|
|
8 |
Regenerasiya. Toxuma və orqanların transplantasiyası.
|
2s |
|
|
|
|
||
|
№ |
Praktiki məşğələlər |
Saat |
|
|
1 |
Mikroskopun quruluşu və istifadə qaydaları. |
2s |
|
|
2 |
Hüceyrənin quruluş və funksional təşkili. |
2s |
|
|
3 |
DNT-nin quruluşu və replikasiyası. Genetik kod və onun xüsusiyyətləri. |
2s |
|
|
4 |
Xromosomların morfologiyası. Xromatinin quruluşu. |
2s |
|
|
5 |
Hüceyrənin həyat dövriyyəsi və ona genetik nəzarət. |
2s |
|
|
6 |
Qametogenez. Cinsi hüceyrələrin quruluşu. |
2s |
|
|
7 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
|
8 |
Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
9 |
Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
10 |
Genlərin ilişikliyi. Tam və qeyri-tam ilişiklik. Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. |
2s |
|
|
11 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostika, genealoji üsul, əkizlik üsulu. |
2s |
|
|
12 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilməsinin sitogenetik və biokimyəvi metodları. |
2s |
|
|
13 |
Dermatoqlifika. Müxtəlif sindromlarda dermatoqlifikanın tətbiqi. |
2s |
|
|
14 |
Cinsi xromatin və onun təyinetmə üsulları. |
2s |
|
|
15 |
İnsanın autosom və cinsi xromosom xəstəliklərinin fotokarioqrammasının tərtibi. |
2s |
|
Yekun: - 46 s.:
- sorğu - 2s
METODİKİ TƏMİNAT:
1. Ə.P.Əzizov, V.M.Kərimov, L.M. Süleymanova, L.S.Hüseynova “Tibbi biologiya və genetika”. Dərs vəsaiti. 2022.
2. Ə.P.Əzizov, V.M.Kərimov, L.M. Süleymanova, L.S.Hüseynova “Tibbi biologiya və genetikadan iş dəftəri”. Dərs vəsaiti. 2022.
3. A.P.Azizov, V.M.Karimov, L.M.Suleymanova, L.S.Huseynova “Medical biology and genetics”. Manual. 2022.
4. A.P.Azizov, V.M.Karimov, L.M.Suleymanova, L.S.Huseynova “Medical biology and genetics workbook”. Manual. 2022.
5. А.П.Азизов, В.М.Керимов, Л.М.Сулейманова, Л.С.Гусейнова, П.А.Махмудова, Г.А.Велиева «Медицинская биология и генетика». Учебное пособие. 2022.
6. А.П.Азизов, В.М.Керимов, Л.М.Сулейманова, Л.С.Гусейнова,П.А.Махмудова, Г.А.Велиева «Рабочая тетрадь по медицинской биологии и генетике». Учебное пособие. 2022.
7. “Биология”. В 2 кн. Под ред. В.Н. Ярыгина. М.: Высшая школа, 2020.
8. “Биология” под редакцией Н. В. Чебышева. МИА, 2016.
9. A.H.Ənsərova “İnsan ekologiyasının müasir problemləri”. Bakı, 2021.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ
KLASSİK VƏ MOLEKULYAR GENETİKA
fənni üzrə
TƏDRİS PROQRAMI
050902-"İctimai səhiyyə” ixtisası üzrə
BAKI - 2022
Tərtib edənlər:
Kərimov V.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının müdiri, dosent;
Süleymanova L.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedra müdirinin tədris işləri üzrə müavin, dosent
Həşimov R.T. - “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının baş müəllimi
Klassik və molekulyar genetika müasir tibbin fundamental sahələrindən biri olub, irsiyyət və dəyişkənlik fenomenlərini, normal və patoloji əlamətlərin irsi məlumatlardan asılı olaraq təzahür və inkişaf xüsusiyyətlərini, xəstəliklərin genetik əsaslarını öyrənir. Xəstəliklərə genetik aspektdən baxış ən müasir təbabət yoludur. Genetika morfologiya, fiziologiya, biokimya, immunologiya elmləri ilə yanaşı tibbi klinikanın bütün sahələrində uğurla istifadə olunur. İnsan sosial varlıq olması ilə yanaşı həm də gendən asılı olaraq inkişaf edən bir bioloji varlıqdır. Onun sağlamlığında yaranan əksər qüsurlar bilavasitə gendən asılıdır.
Fənnin məqsədi: Klassik və molekulyar genetika, irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasının elmi əsaslarını araşdırır, xəstəliklər zamanı irsiyyətin maddi əsaslarını təyin edərək onların ekspresiyasını öyrənir. Tibbi aspektdən fənnin məqsədi irsi xəstəliklərin aşkarlanması, genetikasının öyrənilməsi və qarşısının alınması yollarının hazırlanmasıdır. XXI əsrdə bu yeni konsepsiya tibb işçilərinin əsas vəzifəsindən biridir.
|
Fakültə |
İxtisas |
Fənnin adı |
Tədris ili |
Tədris semestri və krediti |
Mühazirə saatı |
Məşğələ saatı |
|
İctimai səhiyyə |
050902-"İctimai səhiyyə” |
Klassik və molekulyar genetika |
I |
yaz - 3 kredit |
30 |
20 |
PROQRAM
Proqramda Klassik və molekulyar genetika fənninin əsas nəaliyyətləri, məqsədi, qanunauyğunluqları və onların öyrənilmə yolları təqdim edilir. Proqramda aşağıdakı məsələlər öz əksini tapıb:
• Klassik və molekulyar genetika predmeti. Genetikanın inkişaf mərhələləri. Müasir molekulyar genetik tədqiqatlar. Müasir genetik tədqiqatların nəticələrindən tibdə istifadə olunması. Fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatı almış genetiklərin işləri. Hüceyrənin həyat tsikli və onun genetik tənzimlənməsi. Nəzarət buraxılış nöqtələri. Tsiklin zülalı. Cdc-kinazalar. Cdk-zülal kompleksi. P-53 geni. Hüceyrələrin kontakt ingibitorluqla çoxalmasının qarşısının alınması. Hüceyrənin qocalması. Hüceyrənin poliferasiya qabiliyyətinin telomeraza fermentinin aktivliyinən asılılığı. Hüceyrənin ölümü: apaptoz və nekroz.
• DNT-nin kəşfində R.Franklin, F.Krik, C.Uotson və M.Uilkinsin rolu. DNT-nin quruluşu və kimyəvi tərkibi. Nukleotidlərin quruluşu. DNT-nin A-, B- və Z-formaları. DNT-nin replikasiyası. DNT-nin reparasiyası: fotoreaktiv və ekssizion reparasiya. Genin molekulyar-bioloji təyini. Genin əsas xassələri və təsnifatı. Prokariot və eukariotlarda genin quruluşu. Genetik kodun xüsusiyyətləri.
• DNT-replikasiyası. DNT-nin replikasiyasının inisiasiyası. Ori lokus. Replikasiya çəngəlinin əmələ gəlməsi. Helikaza fermentinin replikasiya çəngəlində rolu. SSBP zülalı. DNT-polimeraza (I, II, III) fermentləri və funksiyaları. Nukleozid trifosfatlar. RNT- praymeri. RNT-praymaza. Elonqasiya. DNT-polimeraza I 3'-5'- ekzonukleaza fəallığı. Okazaki fraqmentləri. DNT-liqazanın fraqmentləri birləşdirməsi. DNT-nin reparasiyası. Fotoreaktiv reparasiya. Fotoreaktivasiya fermenti. Ekssizion reparasiya. Apirimidin saytın yaranması. Piqmentli kseroderma. Qaranlıq reparasiya.
• Transkripsiya. RNT-polimeraza fermentinin quruluşu və tərkibində olan subvahilər. TATA blok və CAAT blokları. Transkripsiyanın sis aktivləşdirici elementləri olan enxanserlər. Promotorların əhəmiyyəti. RNT-polimeraza terminasiya siqnalını tanıması. RNT- polimerazanın terminator sayta çatdıqda ro-amili ilə birləşməsi. Heterogen nüvə RNT-si. Prosessinq. Modifikasiyaya məruz qalmış m-RNT- nin 5'- ucu (kep) və 3'-ucu (poly A) birləşməsi. İntronlar, ekzonlar. Splaysinq. Alternativ splaysinq. RNT-lərin təsnifatı. Zülal kodlaşdırmayan RNT-lər: qısa və uzun kodlaşdırmayan RNT-lər. RNT-lərin quruluşu və funksiyaları. n-RNT-nin fəza quruluşları.
• Genlərin ekspressiyasının tənzimlənməsi. Operon modelləri. Represiya ilə tənzimləmə (trp operon modeli). İnduksiya ilə tənzimləmə (lac operon modeli). Konsitutiv genlər. Tənzimlənən genlər. Requlyator genlər. Requlyator zülallar. Repressor. İnduktorlar. Aktivator zülallar. Operator sahə. Promotor. Gen ekspresiyasına effektorların təsiri. Eukariotlarda modulyatorlar. SAAT-boks, TATA-boks. Enxanserlər. İntron sahələrin ekspresiyada rolu. Epigenetik tənzimləmə. Şayn-Delqarno və Kozak ardıcıllığı. Translyasiya. Genetik kod. İnisiasiya. Aminoasil n-RNT. Elonqasiya. Terminasiya.
• Genetikanın inkişaf mərhələləri. Molekulyar genetikanın əsas anlayışları. Homoloji xromosomlarda allel gen anlayışı. Mendel genetikası. Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. Dominantlıq. Qeyri-tam dominantlıq. Kodominatlıq. Allel kənarlaşdırma. Allellər çoxluğu. Pleyotropiya. Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsiri: komplementar təsir, epistaz, polimeriya. Modifikasiyalaşdırıcı təsir. Ekspressivlik və penetrantlıq.
• Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsiri. Genlərin komplementar təsiri. Testikulyar feminizasiya. Epistaz. Hipostatik gen anlayışı. Supressor və ingibitor gen anlayışı və funksiyaları. Dominant və ressesiv epistaz. Bombey fenomeni. Polimeriya. Kumulyativ və qeyri-kumulyativ polimeriya. Duplikat genlər. Modifikasiyalaşdırıcı təsir. Modifikator genlər. Genin yerləşmə effektinin genlərin qarşılıqlı təsirində rolu. Pleyotropiya. İlkin və ikinci pleyotropiya.
• Genlərin ilişikliyi və krosinqover. Morqan qanunları. Gen xəritələrinin qurulması. Genlərin ilişikliyi. Genlərin qeyri-tam ilişikliyi. Krossinqover mexanizmləri. Bivalentlərin yaranması. Paxitena mərhələsində krosinqoverin getməsi. Bir və çox qat krossinqover. Krosinqoverə təsir göstərən amillər: genetik amil, temperatur, rentgen şüaları, cinsiyyət amili. İnterferensiya. İlişikli qruplarin təyini. Xromosomda genlərin düzülüş ardıcıllığı. Krosinqover həddi. Genlərin rekombinasiya tezliyi. Genlər arası məsafədən asılı olaraq krossoverli qametlərin alınması ilə asılılığı. Genləri arasında məsafənin - morqanidlərin hesablanması. Gen xəritələri və onların qurulması. Genetik və fiziki xəritələr. Koinsedentlik əmsalı. İlişikli qruplarin təyini. Xromosomda genlərin düzülüş ardıcıllığı. Eukariotların genomunun oxunması. Genomların genetik xəritələnməsi. DNT-sequence.
• Cinsiyyətin genetikası və ginandromorfizm. Cinsiyyətin istiqamətinin formalaşmasının zamandan asılı olaraq müəyyənləşmə tipləri. Mayalanma zamanı cinsiyyətin formalaşması və onun Lygaeus, Abraxas və Protenor tipləri. Ziqotun biseksuallığı. K.Bridcesin balans nəzəriyyəsi. R.Holdşmitin fizioloji nəzəriyyəsi. Cinsi indeks. Cinsiyyətin formalaşmasında xromosom nəzəriyyəsi. Cinsi potensiya. İnsan cinsiyyətinin formalaşmasında xromosomların rolu. İlkin qonadların indiferent olması. Qonadların korteks və medulla qatlarının inkişafının genotipdən asılılığı. Xromosom konstitusiyasından asılı olaraq qonad qatlarının inkişafı. İnsanda cinsi istiqamətin müəyyənləşməsinin mərhələləri. Qonadlar səviyyəsi. Somatik səviyyədə ayrılma.
Ginandromorfizmin səbəbləri. Embrional inkişafda cinsi xromosomlardan birinin itməsi. Yumurtahüceyrədə iki pronukleosun olması. Sinsitil blastoderma. Transformasiyalaşdırıcı gen (tra-geni).
• Mutasiyaların ümumi xüsusiyyətləri və təsnifatı. Gen mutasiyaları: delesiya, duplikasiya, inversiya, insersiya, tranzisiya, transversiya, saylent, nonsens, missens, requlyator, dinamik. Xromosom mutasiyaları. İzoxromosom, translokasiya. Genom mutasiyaları: nulisomiya, tam və qismən monosomiya, tam və qismən trisomiya, aneuploidiya, poliploidiya. Sitoplazmatik mutasiyalar. İnsanda mitoxondri genlərinin xüsusiyyətləri və irsən ötürülməsi.
• İrsi xəstəliklərinin ümumi xüsusiyyətləri və təsnifatı. Mübadilə proseslərinin pozulmasına görə baş verən xəstəliklər. Autosom-dominant və autosom-resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklər. X-ilişikli dominant və X-ilişikli resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklərı. Y-ilişikli dominant və resessiv tip üzrə ötürülən xəstəliklər. Xromosom xəstəlikləri. Quruluş və say aberrasiyaları. Mitoxondri xəstəliklərinin ümumi xüsusiyyətləri. Multifaktorial xəstəliklər. Gen imprintinqi xəstəlikləri.
• İnsan - genetik tədqiqatların spesifik obyekti kimi. İnsanın irsi xəstəliklərin ilkin mərhələlərində diaqnostikasının üsulları; prenatal diaqnostikanın üsulları və mahiyyəti; genealoji metod vasitəsi ilə öyrənilən əlamətin irsi xüsusiyyətləri, eləcə də onun irsən ötürülmə tipinin müəyyən edilməsi; Genealoji üsul. Nəsil ağacının qurulması və təhlili. Cinsi xromatinin, onun təyinetmə üsulları və cinsi xromosomların müxtəlifliyi ilə əlaqədar irsi xəstəliklərin diaqnostikasında onun əhəmiyyəti.
• İnsanın autosom və cinsi xromosom xəstəliklərinin fotokarioqrammasının tərtibi ilə fenotipik təzahür arasında korrelyasiyası. Patau sindromu, Edvards sindromu, X trisomiya, Daun sindromu, Şereşevski-Terner sindromu və Klaynfelter sindromunun yaranma səbəbləri, əlamətləri və fotokarioqramda baş verən dəyişiklərin öyrənilməsi.
• Herontologiya – qocalma proseslərinin qanunauyğunluqlarını öyrənən elm kimi. Qocalıq və qocalma. Qocalmanın morfoloji əlamətləri. Qocalmanın molekulyar və hüceyrə səviyyələrində təzahürü. Somatik hüceyrələrin replikativ qocalması. Hayflik limiti. Replikativ qocalmanın molekulyar mexanizmləri. Replikativ qocalma və vaxtından əvvəl qocalma. Progeriya. Senil və presenil demensiyalar. Qocalmanın yaşayış mühitindən və həyat tərzindən asılılığı. Uzunömürlülük. Kliniki və bioloji ölüm.
• Genetik ekologiyanın əsasları. Ekologiyanın predmeti. Biosferdə quruluş səviyyələri: genetik, hüceyrə, orqan, orqanizm, ekosistem səviyyələri. Mühit. Ekoloji amillər. Sosial ekologiyada fərd, ailə və əhali ekologiyaları. İnsan ekologiyasının öyrənilməsinin əsas istiqamətləri: iqlim adaptasiyaları, xəstəliklər və qidalanma ekologiyası. Antropoekosistemlərin əsas xüsusiyyətləri. İnsanın yaşayış mühiti. Ekoloji amillərin insana təsiri və onlara uyğunlaşmalar, bioadaptasiya. İnsanın hüceyrə, orqan və orqanizm səviyyələrində adaptasiyaları. Ümumi adaptasiya sindromu. İnsanda fizioloji proseslərin sutka ərzində dövri olaraq dəyişməsi. Bioloji ritmlər. Ay-təqvim ritmləri. V.Fleys hipotezləri: insanda fizioloji, emosional və intellektual fəallıqla bağlı ritmlər. Qidalanma ekologiyasının əsas prinsipləri. Toksiki maddələr və onların insan orqanizmdən kənarlaşdırılması (pektin və alqinatlar). Herbisidlər, pestisidlər və nitratların insan orqanizminə toksiki, kanserogen və teratogen təsiri.
• Populyasiya genetikası. Populyasiyanın ekoloji-genetik xüsusiyyətləri. Allellər tezliyi. Hardi-Vaynberq qanunu. Populyasiya dalğaları. İzolyasiyalar. Genetik-avtomatik proseslər. Genlərin dreyfi. İrsi polimorfizm. Genetik yük. İnbridinq. Letal ekvivalent. İnbridinq əmsalı.
• Regenerasiya. Fizioloji reperativ regenerasiya: epimorfoz, endomorfoz, morfolaksis. Homomorfoz, heteromorfoz. Regenerasiyanın mexanizmləri.
Transplantasiyanın mahiyyəti. Autotransplantasiya, allotransplantasiya, izotransplantasiya, ksenotransplantasiya. MHC-kompleks genlərinin hazırladığı antigenlər. Transplantatın qopma səbəbləri. Transplantatın qopmasının qarşısını almaq yolları. Eksplantasiya.
İCTİMAİ SƏHİYYƏ İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN II KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN “KLASSİK VƏ MOLEKULYAR GENETİKA” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(yaz semestri)
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
|
1 |
Biologiya – tibbin nəzəri əsasıdır. Hüceyrə - canlı orqanizimlərin morfofunksional vahididir. |
2s |
|
|
2 |
Hüceyrənin həyat dövriyyəsi və ona genetik nəzarət. |
2s |
|
|
3 |
Genetikanın inkişaf mərhələləri. |
2s |
|
|
4 |
Molekulyar biologiyanın mərkəzi doqması. |
2s |
|
|
5 |
Kodlaşdırmayan RNT-lər. |
2s |
|
|
6 |
Xromosomlar genetik məlumatın daşıyıcısı kimi. |
2s |
|
|
7 |
Klassik genetikanın əsasları. |
2s |
|
|
8 |
İnsanın irsi xəstəlikləri. |
2s |
|
|
9 |
Insanın transmissiv xəstəlikləri. |
2s |
|
|
10 |
İnsan ekologiyasının müasir problemləri. Ekoloji genetika. |
2s |
|
|
11 |
Populyasiya genetikası. |
2s |
|
|
12 |
Cinsiyyətin biologiyası və genetikası. |
2s |
|
|
13 |
Toxuma texnologiyaları və onun müasir tibdə istifadə olunması |
2s |
|
|
14 |
Gen texnologiyaları və onun müasir tibdə istifadə olunması |
2s |
|
|
15 |
Toxuma və orqanların regenerasiyası. Transplantasiya. |
2s |
|
|
|
|
||
|
№ |
Praktiki məşğələlər |
Saat |
|
|
1 |
DNT-nin quruluşu və replikasiyası. Genetik kod və onun xususiyyətləri. |
2s |
|
|
2 |
Allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
3-4 |
Qeyri – allel genlərin qarşılıqlı təsiri. |
2s |
|
|
5 |
İlişikli irsiyyət. Genlərin tam və qeyri tam ilişikliyi. |
2s |
|
|
6 |
Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. |
2s |
|
|
7 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
|
8 |
İnsan irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: genealoji üsul, sitogenetik üsul. |
2s |
|
|
9 |
Cinsi xromatin və onun təyinetmə üsulları. |
2s |
|
|
10 |
İnsanın autosom və cinsi xromosom xəstəliklərinin fotokarioqrammasının tərtibi. |
2s |
|
Yekun: - 60 s.:
- sorğu - 6s
METODİKİ TƏMİNAT:
1. Ə.P.Əzizov, V.M.Kərimov, L.M. Süleymanova, L.S.Hüseynova “Tibbi biologiya və genetika”. Dərs vəsaiti. 2022.
2. Ə.P.Əzizov, V.M.Kərimov, L.M. Süleymanova, L.S.Hüseynova “Tibbi biologiya və genetikadan iş dəftəri”. Dərs vəsaiti. 2022.
3. А.П.Азизов, В.М.Керимов, Л.М.Сулейманова, Л.С.Гусейнова, П.А.Махмудова, Г.А.Велиева «Медицинская биология и генетика». Учебное пособие. 2022.
4. А.П.Азизов, В.М.Керимов, Л.М.Сулейманова, Л.С.Гусейнова,П.А.Махмудова, Г.А.Велиева «Рабочая тетрадь по медицинской биологии и генетике». Учебное пособие. 2022.
5. “Биология”. В 2 кн. Под ред. В.Н. Ярыгина. М.: Высшая школа, 2020.
6. “Биология” под редакцией Н. В. Чебышева. МИА, 2016.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ
ORQANİZMLƏR VƏ EKOSİSTEMLƏR
fənni üzrə
TƏDRİS PROQRAMI
050902-"İctimai səhiyyə” ixtisası üzrə
BAKI - 2022
Tərtib edənlər:
Kərimov V.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının müdiri, dosent;
Süleymanova L.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedra müdirinin tədris işləri üzrə müavin, dosent;
Ənsərova A.H. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının dosenti;
Məmmədova S.N. - “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının dosenti.
"Orqanizmlər və ekosistemlər" fənni əhalinin sanitar-epidemioloji və eyni zamanda ölkədəki ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanmasında müstəsna əhəmiyyətə malikdir, və bunu nəzərə alaraq fənn üzrə proqram "İctimai səhiyyə” ixtisası üçün hazırlanıb.
|
Fakültə |
İxtisas |
Fənnin adı |
Tədris ili |
Tədris semestri və krediti |
Mühazirə saatı |
Məşğələ saatı |
|
İctimai səhiyyə |
050902-"İctimai səhiyyə” |
Orqanizimlər və ekosistemlər |
I |
payız - 3 kredit |
30 |
20 |
Fənnin məqsədi: Orqanizmlər və ekosistemlər fənninin məqsədi insanla ətraf mühitin arasındakı qanunauyğunluqları öyrənmək, ətraf mühitin vəziyyətini, biotik faktorların insan sağlamlığına təsirini, insanın həyat şəraitini və tərzini yaxşılaşdırmaq, həmçinin ömrünün uzadılmasını təmin etməkdir.
PROQRAM
• Biologiya - tibbin nəzəri əsasıdır. Biologiyanın predmeti, metodları, məqsədi və vəzifələri. Müasir bioloji tədqiqatların nəticələrindən tibdə istifadə olunması. Biologiyanın müxtəlif elm sahələri ilə inteqrasiyası.
• Canlıların xüsusiyyətləri və quruluş səviyyələri. Canlıların xassələri (qıcıqlanma, mübadilə, çoxalma, irsiyyət, dəyişkənlik).
• Həyatın hüceyrəsiz və hüceyrəli formaları. Prokariot və eukariot hüceyrələrin quruluşu və onların müqayisəsi. Virusların quruluşu. Plazmatik membranın mozaik-maye quruluşu və funksiyaları. Sitoplazmanın kimyəvi tərkibi və funksiyaları. Hüceyrənin səthi kompleksi. Sitoskeletin quruluşu və funksiyaları. Hüceyrədə orqanellərin və makromolekulların hərəkət mexanizmləri. Hüceyrənin orqanelləri: membransız, tək membranlı və ikiqat membranlı orqanellər. Bitki və heyvan hüceyrəsi törəmələrinin quruluşu, təsnifatı və funksiyaları. Hüceyrənin nüvəsi. Karioplazma. Nüvəcik, quruluşu və funksiyaları. Nüvənin lamin kompleksi. Hüceyrənin həyat dövriyyəsinin əsas nəzarət-buraxılış nöqtələri. Tsiklinlər və tsiklin-kinazalar. Mitoz və onun fazaları. Meyoz və onun fazaları. Amitoz. Hüceyrənin qocalması və ölümü. Apoptoz. Nekroz.
• Orqanizmlərdə skelet, əzələ, həzm, tənəffüs, ifrazat, qan-damar, sinir və reproduktiv sistemlərinin müqayisəsi.
• Ekologiyanın inkişaf tarixi. Azərbaycanda ekologiya elminin tarixi. Ümumi ekologiya. Ekoloji təhsil. Ekoloji tərbiyə. Ekologiyanın metodları.
• Ekoloji amillər: biotik, abiotik və antropogen amillər. Bitki və heyvan
növlərinin qlobal paylanmasına təsir edən abiotik amillər. Abiotik
qüvvələrin su və quru mühitlərinə təsirlərinin müqayisəsi.
• Ekoloji sistemlər. Ekosistemin xüsusiyyətlər və növləri. Ekosistemlərin
enerjisi. Ekosistemlərin bioloji məhsuldarlığı. Ekoloji piramidalar.
Ekosistemin dinamikası. Tsiklik dəyişmə. Mövsüm tsikllər. Çoxillik
dəyişkənlik. Ekoloji sukssiyalar. Ekoloji sistemlərdə maddələr dövranı.
Ekoloji amillərin orqanizmlərə təsiri tipləri.
• Biosenoz. Biotik qruplaşmalar. Biosenozun növ strukturu. Tropik
əlaqələr əsasında biosenoz daxilndə xüsusi struktur birliyi. Biosenozun
ərazi strukturu. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri.
• Antropoekologiya. Antropoekosistemlər və onların strukturu. ХХI əsrin ekoloji problemləri. Atmosferin çirklənmə mənbəələri. Suyun çirklənmə mənbəələri. Yaşayış evlərinin çirkləndiriciləri. Qida məhsullarının ekologiyası. Transgen məhsullar və konservantlar. Xəstəliklərin ekologiyası. Mühit amillərinin təsiri altında genomun dəyişilməsi. Ətraf mühitin tibbi-ekoloji reabilitasiyası.
• Hidrosferin çirklənməsi və insan sağlamlığı. Dünya okeanı. Materik sularından istifadə. Quru suların çirklənməsi və insan sağlamlığı. Su və qeyri-infeksion xəstəliklər. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri. Araz və Kür çaylarının ekoloji vəziyyəti. Dünya okean və dənizlərin çirklənməsi. Okean və dənizlərin ağır metallarla çirklənməsi. Dəniz və okeanların qorunması. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi. Süni su anbarları və insan sağlamlığı. Suyun mikrobiotası. Azərbaycanda suların ekoloji vəziyyəti. Su çatışmazlığı.
• Qlobal iqlim dəyişməsi. İqlimin insanın təsərrüfat fəaliyyətində əhəmiyyəti. İqlimin dəyişməsi. Parnik effekti. Buzların əriməsi. Su çatışmazlığı. Azərbaycanda atmosfer havasının ekoloji vəziyyəti. Atmosfer havasının mikrobiotası. Uzun müddətli qlobal iqlimə təsir edən təbii faktorlar. Cari və keçmiş qlobal iqlim dəyişikliyi.
• Populyasiya ekologiyası. Növün populyasiya strukturu. Populyasiyanın ayrılması dərəcəsi. Populyasiyanın təsnifatı. Populyasiyanın bioloji strukturu. Populyasiyanın cinsi strukturu. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu. Populyasiyanın məkan strukturu. Ərazi yayılması tipləri. Oturaq heyvanlar. Heyvan populyasiyalarının ekoloji strukturu. Populyasiyaların dinamikası. Say dinamikasının tipləri. Say dinamikasının faktorları. Orqanizmlərin sıxlığından asılı olan faktorlar. Senopopulyasiyanın dinamikası. Populyasiyanın homeostazı. Ərazi strukturunun saxlanması. Genetik strukturun saxlanması.
• Parazitlərin ekologiyası. Təbiətdə bioloji əlaqələrin formaları. Mutalizm. Neytralizm. Amensalizm. Rəqabət. Ekoloji sığınacaq. Ekoloji sığıncaq konsepsiyası. Parazitizmin təsnifatının ekoloji əsasları. Parazitizmin təsnifatının bioloji əsasları. Parazitlərin spesifikliyi. Parazitizmin növləri: hiper-, super-, multiparazitizm. “Parazit – sahib” sistemində qarılıqlı münasibətlər. Biohelmintlər. Geohelmintlər. Parazitlərin insana yoluxma yolları: kontaminativ-perkutan, kontaminativ-peroral, inokulyativ-perkutan.
• Ətraf mühit və qocalıq. Qocalıq və qocalma. Qocalmanın morfoloji əlamətləri. Qocalmanın molekulyar və hüceyrə səviyyələrində təzahürü. Somatik hüceyrələrin replikativ qocalması. Hayflik limiti. Replikativ qocalmanın molekulyar mexanizmləri. Replikativ qocalma və vaxtından əvvəl qocalma. Progeriya. Senil və presenil demensiyalar. Qocalmanın yaşayış mühitindən və həyat tərzindən asılılığı. Uzunömürlülük. Kliniki və bioloji ölüm.
• İnsan ekologiyası. İnsanın biososial təbiəti və ekologiyası. İnsan bioloji növ kimi. İnsan populyasiyası. İnsanın həyat faktoru kimi yerin təbii resursları. İnsan və ekosistemlər. İnsan və kənd təsərrüfatı ekosistemləri. Təbii və aqroekosistemlərin müqayisəli xarakteristikası. Sənaye-şəhər ekosistemləri. Ekoloji amillərin insana təsiri və onlara uyğunlaşmalar. Təbii-ekoloji amillərin insan sağlamlığına təsiri. İnsanın tələbatları. Risk faktoru. Sosial risk faktoru. Üstünlük təşkil edən risk faktorları və müasir cəmiyyətdə onların təzahürü. Genetik faktorlar və onların insan sağlamlığına təsiri. Ətraf mühitin vəziyyəti və onun insanın sağlamlığına təsiri. Yaşayış mühitinin dəyişməsi və insanın sağlamlıq vəziyyəti. Yaşayış şəraitinin və mühitin irsiyyətə təsiri. Ekoloji vəziyyət və insansağlamlığı. Tibbi təminat və onun insan sağlamlığına təsiri. Həyat şəraiti və tərzi,onların insan sağlamlığına təsiri. Meşədən istifadə və insan sağlamlığı. İzafi rütubətli və bataqlaşmış ərazilərin qurudulması və insan sağlamlığı. Heyvandarlığın intensivləşdirilməsi və insan sağlamlığı. Tikinti işləri və insan sağlamlığı. Yaşayış evlərinin çirklənməsi. Qida məhsullarının ekologiyası. Mühit və insanın ekoloji xəstəlikləri. Qida.
• Mutasiya və mutagen faktorlar. Mutagen faktorların insanın genetik aparatına təsiri.
• Ekogenetik xəstəliklər. Ekogenetikada irsiyyətin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostikanın üsulları və mahiyyəti; genealoji metod vasitəsi ilə öyrənilən əlamətin irsi xüsusiyyətləri, eləcə də onun irsən ötürülmə tipinin müəyyən edilməsi; monoziqot və diziqot əkizlərdə əlamətlərin irsən ötürülməsi qanunauyğunluqları; insanın somatik hüceyrələrinin genetikası metodlarının xüsusiyyətləri və öyrənilmə üsulları; biokimyəvi metodla molekulyar xəstəliklərinin müəyyən edilməsi. Multifaktorial xəstəliklər. Orqanizmlərdə genlərinin molekulyar-bioloji təyini. Genlərin əsas xüsusiyyətləri və təsnifatı. Gen ekspresiyyasının mərhələləri.
"İCTİMAİ SƏHİYYƏ” İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN I KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN “ORQANİZMLƏR VƏ EKOSİSTEMLƏR” FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
(payız semestri)
Mühazirə kursu
|
1 |
Biologiya - tibbin nəzəri əsasıdır. Biologiyada nəzəriyyələrin inkişaf mərhələləri. Hüceyrə - canlı orqanizimlərin morfo-funksional vahididir. |
2s |
|
2 |
Ekologiyanın predmeti və inkişaf tarixi. Ekoloji amillər. |
2s |
|
3 |
Biotik qruplaşmalar (biosenozlar).
|
2s |
|
4 |
Ekoloji sistemlər. |
2s |
|
5 |
Biosfer və ona xüsusi təsir növləri. |
2s |
|
6 |
Ətraf mühitin çirklənməsi və onun əhalinin sağlamlığına təsiri. |
2s |
|
7 |
Qlobal iqlim dəyişməsi.
|
2s |
|
8 |
Hidrosferin çirklənməsinin insan sağlamlığına təsiri. |
2s |
|
9 |
Populyasiya ekologiyası. |
2s |
|
10 |
Antropoekologiya. |
2s |
|
11 |
Parazitlərin ekologiyası. |
2s |
|
12 |
Mutasiya və mutagen faktorlar. |
2s |
|
13 |
Ekogenetik xəstəliklər. |
2s |
|
14 |
Orqanizmlərdə genin quruluşu və ekspressiyası. |
2s |
|
15 |
Ətraf mühit və qocalıq. |
2s |
Praktiki məşğələlər
|
1 |
Həyatın hüceyrəsiz və hüceyrəli formaları: viruslar, prokariotlar və eukariotlar. |
2s |
|
2 |
Müxtəlif orqanizmlərdə skelet, əzələ və həzm sistemlərinin müqayisəsi. |
2s |
|
3 |
Müxtəlif orqanizmlərdə tənəffüs, ifrazat və qan-damar sistemlərinin müqayisəsi. |
2s |
|
4
|
Müxtəlif orqanizmlərdə sinir və reproduktiv sistemlərinin müqayisəsi. |
2s |
|
5 |
İnsan ekologiyası. |
2s |
|
6 |
Ekosistemlərdə maddələr dövranı. |
2s |
|
7 |
Sorğu |
2s |
|
8 |
Ekogenetikada irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: prenatal diaqnostika, genealoji üsul, əkizlik üsulu, |
2s |
|
9 |
Ekogenetikada irsiyyətinin öyrənilmə üsulları: biokimyəvi üsul, sitogenetik üsul. |
2s |
|
10 |
Multifaktorial xəstəliklər. |
2s |
Yekun: - 50 s.:
- mühazirə - 30 s
- praktiki məşğələlər - 16 s
- sorğu - 4s.
METODİKİ TƏMİNAT:
1. A.H.Ənsərova “İnsan ekologiyasının müasir problemləri”. Bakı, 2021.
2. A.H.Ənsərova “Orqanizmlər və ekosistemlər” fənni üzrə testlər toplusu. Bakı, 2022.
3. “Биология”. В 2 кн. Под ред. В.Н. Ярыгина. М.: Высшая школа, 2020.
4. “Биология” под редакцией Н. В. Чебышева. МИА, 2016.
5. А.А.Челноков, К.Ф.Саевич, Л.Ф.Ющенко «Общая и прикладная экология». Минск, 2014.
6. В.В.Дроздов «Общая экология». Санкт-Петербург, 2011.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ
TƏKAMÜL GENETİKASI
fənni üzrə
TƏDRİS PROQRAMI
050904-"Tibb” ixtisası üzrə
BAKI - 2022
Tərtib edənlər:
Kərimov V.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının müdiri, dosent;
Süleymanova L.M. – “Tibbi biologiya və genetika” kafedra müdirinin tədris işləri üzrə müavin, dosent;
Həşimov R.T. - “Tibbi biologiya və genetika” kafedrasının baş müəllimi
Təkamül genetikası sərbəst fənn olaraq, ibtidaidən aliyədək bütün canlıların fərqli mexanizmlərlə idarə olunan səviyyələrdə təzahür edən xüsusiyyətlərinin genetik əsaslarını tədqiq edir, mutasiyaları irsi dəyişkənliklərin ilkin mənbəyi və təkamülün hərəkətverici qüvvəsi kimi görür. Genomun mutagenlərdən mühafizə mexanizmləri, genomun mühafizəsində reparativ sistemlərin rolunu, xarici mühit faktorlarına qarşı canlılarda irsiyyətlə şərtlənən reaksiyalarını öyrədir. Unikal genləri öyrənərək, orta və yüksək təkrar olunan nukleotid ardıcıllıqları, genetik sistemin adaptasiogenezi müəyyənlədirir. Prokariot və eukariotlarada genetik informasiyanın üfüqi ötürülmə yolları: konyuqasiya, seksduksiya, transformasiya, transduksiya, transfeksiya, transgenez proseslərinin mahiyyəti, mexanizmi və təkamül əhəmiyyətini aydınlaşdırır.
Fənnin məqsədi: Tələbələr, təkamülə əsasən molekulyar və hüceyrə səviyyəsində gedən çoxsaylı bioloji prosesləri, irsi informasiyanın saxlanılması, ötürülməsi və realizə olunmasının elmi əsasları araşdırılır və dəyişkənlik fenomenlərini öyrənir. Genetik materialın ekspresiyasının tənzimlənməsinin sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf ardıcıllığının məqsədi irsi xəstəliklərin qarşısının alınmasıdır.
|
Fakültə |
İxtisas |
Fənnin adı |
Tədris ili |
Tədris semestri və krediti |
Mühazirə saatı |
Məşğələ saatı |
|
I MPF
|
050904-"Tibb” |
Təkamül genetikası |
I |
payız - 3 kredit |
10 |
30 |
|
II MPF
|
050904-"Tibb” |
Təkamül genetikası |
I |
yaz - 3 kredit |
10 |
30 |
PROQRAM
Proqramda Təkamül genetikası fənninin əsas nəaliyyətləri, məqsədi, qanunauyğunluqları və onların öyrənilmə yolları təqdim edilir. Proqramda aşağıdakı məsələlər öz əksini tapıb:
• DNT-replikasiyası. Təsadüfi praymerlərdən istifadə etməklə amplifikasiya. DNT-nin replikasiyasının inisiasiyası. DNT-nin reparasiyası. Fotoreaktiv reparasiya. Ekssizion reparasiya. Apirimidin saytın yaranması. Piqmentli kseroderma. Qaranlıq reparasiya.
• Genlərin ekspressiyasının tənzimlənməsinin təkamülü. Operon modelləri. Represiya ilə tənzimləmə (trp operon modeli). İnduksiya ilə tənzimləmə (lac operon modeli). Tənzimlənən genlər. Requlyator genlər. Requlyator zülallar. Repressor. İnduktorlar. Aktivator zülallar. Operator sahə. Promotor. Sin-ekspressiya. Gen ekspresiyasına effektorların təsiri. Eukariotlarda modulyatorlar. SAAT-boks, TATA-boks. Enxanserlər. İntron sahələrin ekspresiyada rolu. Epigenetik tənzimləmə. Şayn-Delqarno və Kozak ardıcıllığı.
• RNT-lərin təsnifatl və təkamüldə rolu, zülal kodlaşdırmayan RNT-lər: qısa və uzun kodlaşdırmayan RNT-lər.
• Dəyişkənliklər və onların canlıların təkamülündə rolu. Gen mutasiyaları təkamülün əsas amili kimi. DNT-də azot əsaslarının əvəz olunması. Tranzisiya və transversiya. Genin tərkibində nukleotidlərin sayının dəyişilməsi. Gendə duplikasiya, insersiya və delesiya. Gendə inversiya. DNT mutasiyalarının aşkar edilməsi metodları. Tək nukleotid polimorfizmi analiz. Gen mutasiyalarının nəticəsində canlılarda maddələr mübadiləsinin pozulması.
• Mutasiyaya uğramış somatik hüceyrələrə normal allel genin köçürülməsi. Struktur genin və onun tənzimləyicisinin daşıyıcı genlər sistemi vasitəsilə köçürülməsi.
• Xromosom mutasiyalarının təkamül əhəmiyyəti. Xromosomdaxili delesiya, duplikasiya, inversiya və transpozisiyalar. Xromosomlararası resiprok, resiprok olmayan və robertson translokasiyaları. Genom mutasiyalar. Genomda haploidiya, aneuploidiya və poliploidiyalar.
• Monogen xəstəliklər. Autosom-dominant tip üzrə irsi xəstəliklər: Marfan sindromu-15.q.21.1 FBN-1 geninin mutasiyası zamanı fibrilin-1 zülalının sintezinin pozulması. Hentinqton xoreyası-4.p.16.3 lokusunda yerləşən HTT-genində mutasiya zamanı hantiqton zülalının pozulması. Axandroplaziya-fibroblastın inkişaf faktoru zülalında dəyişgəlik baş verir. Buna səbəb 4.p.16.3-lok sunda yerləşən FGFR-3 genində nöqtəvi mutasiyanın baş verməsidir. Autosom-resessiv tip irsi xəstəliklər (Tey-Saks sindromu, Alkaptonuriya, Fenilketonuriya, Sistinuriya); cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət; hemoqlobinopatiyalar; karbohidrat, lipid, zülal mübadiləsinin pozulması ilə bağlı irsi xəstəliklər; qanın laxtalanma sistemində baş verən patologiyalarla bağlı irsi xəstəliklər; purin və pirimidin mübadiləsinin pozulması ilə bağlı irsi xəstəliklər, enzimopatiyalar; DNT-nin reparasiyasının pozulması ilə bağlı yaranan irsi xəstəliklər; mitoxondrial DNT-də baş verən quruluş dəyişkənlikləri ilə əlaqədar yaranan irsi xəstəliklər; ilkin biokimyəvi defekti məlum olmayan irsi xəstəliklər. İnsanın poligen, multifaktorial, yaxud irsi meyilliliklə bağlı irsi xəstəliklər.İnsanın xromosom xəstəlikləri: xromosomların say dəyişkənlikləri ilə bağlı yaranan irsi xəstəliklər; insan xromosomlarının quruluşunda baş verən dəyişkənliklərlə bağlı yaranan irsi xəstəliklər.
• Ontogenezdə rast gəlindiyi dövrlərə görə kötük hüceyrələrinin qrupları: embrional kötük hüceyrələri, fetal kötük hüceyrələri, neonatal kötük hüceyrələri, yetkin kötük hüceyrələri. Potensial imkanlarına görə kötük hüceyrələr: totipotent kötük hüceyrələri və pluripotent kötük hüceyrələri. Klonlaşdırma.
• Regenerasiya. Fizioloji reperativ regenerasiya: epimorfoz, endomorfoz, morfolaksis. Homomorfoz, heteromorfoz. Regenerasiyanın mexanizmləri.
Transplantasiyanın mahiyyəti. Autotransplantasiya, allotransplantasiya, izotransplantasiya, ksenotransplantasiya. MHC-kompleks genlərinin hazırladığı antigenlər. Transplantatın qopma səbəbləri. Transplantatın qopmasının qarşısını almaq yolları. Eksplantasiya.
• Kəmiyyət dəyişgənlikləri və onların öyrənilməsi. Mövcud variantların sinifləndirilməsi. Siniflərin orta qiymətinin tapılması. Variantın rastgəlmə tezliyi. Variantların orta qiymətinin hesablanması. Modal sinif və mediananın müəyyən edilməsi. Orta kvadratik kənarlanmaların hesablanması. Variasiya əmsalının tapılması.
• İnsanın embrional və post embrional inkişafında morfometrik ölçülər. Heteroxroniya-funksional sistemlərin qeyri-bərabər yetkinləşməsi. Sistemogenez təlimi. Növbələşmə qanunu. Ontogenetik inkişaf dövrünün proqressiv, stabillik və reqressiv mərhələlər. Bədən hissələri arasında nisbətlər. Antopometriyada sürüşən və yoğunluq ölçən pərgarlardan istifadə. Antropometrik əsas nöqtələr. İnsanın kəlləsinin quruluş xüsusiyyətləri. Kəlləyə görə cinsiyyəti müəyyənləşdirmək. Kəllə indeksi. Kəllənin dolixokran, braxikran və mezokran formaları. İnsan bədəninin normal quruluş variantları. İnsan irqləri. Müasir irqi bölgülər.
• Populyasiya genetikası təkamül vahidi kimi. Populyasiyanın ekoloji-genetik xüsusiyyətləri. Allellər tezliyi. Hardi-Vaynberq qanunu. Populyasiya dalğaları. İzolyasiyalar. Genetik-avtomatik proseslər. Genlərin dreyfi. İrsi polimorfizm. Genetik yük. İnbridinq. İnbridinq əmsalı.
• Canlıların yaşının xronoloji və bioloji formaları. Qocalma prosesinin əsas hipotezləri. Stoxastik hipotezlər. Genetik və ya proqram hipotezləri. Qocalma prosesinə həyat şəraitinin təsiri. Ömrün uzunluğunun öyrənilməsinin statistik metodları. Populyasiyada uzunömürlülük əmsalının hesablanması. Canlıların hüceyrə daxili səviyyədə qocalması. Qocalma proseslərinin molekulyar və hüceyrə səviyyələrində üzə çıxması. Hüceyrədə lipofussin toplanması. Qocalma prosesinin genetikası. Canlıların qocalması zamanı genlərin pleyotrop təsiri. Qocalarda demesiya. Altsheymer xəstəliyi. Senildemesiya. Canlının orqan və orqanlar sitemi səviyyəsində qocalması. Ateroskleroz.
• Canlıların orqanizm səviyyəsində çoxalması. Qocalma prosesinin intensivliyi və onun inkişaf tempi. Heriatriya. Canlılarda irsi patologiyalarının qocalma proseslərinin sürətinə təsiri. Progeriyalar. Verner sindromu. Hatçinson – Gilford sindromu. “Ani qocalma”. Hüceyrənin qocalması və ölümü. Canlıların bioloji ölüm.
TİBB İXTİSASI ÜZRƏ TƏHSİL ALAN II KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN “TƏKAMÜL GENETİKASI” SEÇİM FƏNNİ ÜZRƏ KEÇİRİLƏCƏK MÖVZULARIN TƏQVİM PLANI
|
№ |
Mühazirə kursu
|
Saat |
|
1 |
İnsanın təkamül genetikası. |
2s |
|
2 |
Populyasiya genetikası. |
2s |
|
3 |
(Zülal) kodlaşdırmayan RNT-lər. |
2s |
|
4 |
Parazitlərin spesifikliyi və təkamülü. |
2s |
|
5 |
Ekogenetik xəstəliklər. |
2s |
|
|
Praktiki məşğələlər |
|
|
1 |
Həyatın hüceyrəsiz və hüceyrəli formaları: viruslar, prokariotlar və eukariotlar. |
2s |
|
2 |
Kök hüceyrələri. Klonlaşdırma. |
2s |
|
3 |
Mutasiyalar – təkamülün elementar vahidi kimi. Mütasiyaların təbii seçmədə rolu. |
2s |
|
4 |
Mutasiya nəticəsində əmələ gələn xəstəliklər. |
2s |
|
5-6 |
Modifikasiya dəyişkənliyinin qanunauyğunluqları. |
2s |
|
7 |
Sorğu (aralıq qiymətləndirmə) |
2s |
|
8 |
İnsan irqlərinin əsas tiplərinin xüsusiyyətləri. İnsan kəlləsinin quruluşunda irqi və cinsi polimorfizm. |
2s |
|
9 |
RNT və DNT molekullarının biokimyəvi təkamülü |
2s |
|
10 |
DNT diaqnostikası |
2s |
|
11 |
Qocalmanın təkamülü |
2s |
|
12 |
Nəsil şəcərəsinin analizi metodu. |
2s |
|
13 |
Populyasiya-statistik analiz metodu. |
2s |
|
14 |
İnkişaf qüsurlarının genetikası. |
2s |
|
15 |
Parazitlərin mənşəyi. |
2s |
Yekun: - 40 s.:
- sorğu - 2 s
METODİKİ TƏMİNAT: