Tədris proqramı

ƏCZAÇILIQ İQTİSADİYYATI

fənni üzrə

PROQRAM 

BAKI – 2019 

“Əczaçılıq iqtisadiyyatı”  fənni üzrə tədris proqramı

     Azərbaycan Tibb Universitetinin Əczaçılıq texnologiyası və idarəçiliyi kafedrasının əməkdaşları dosent Cəlilova K.İ., dosent Zülfüqarova N.S., dosent Mansurova L.N. tərəfindən tərtib olunmuşdur

Rəy verənlər: 1. Əczaçılıq texnologiyası və idarəçiliyi kafedrasının dosenti  

                          Naibov N.M.

                        2. Ə.Əliyev adına Təkmilləşdirmə Institutunun Əczaçılıq   

                            təşkili və iqtisadiyyatı kafedrasının baş müəllimi, əczaçılıq

                          üzrə fəlsəfə doktoru Marinçenko Y. 

GIRIŞ

        Əczaçılıq sahəsində aparılan islahatlar, o cümlədən, bazar münasibətlərin inkişafı, sahibkarlığa dəstək, müxtəlif təşkili-hüquqi statusa malik əczaçılıq müəssisələrinin mövcudluğu, yeni idarəetmə mexanizmlərin tətbiqi əczaçılıq iqtisadiyyatının qlobal rekonstruksiyasına gətirib çıxartmışdır. Bu isə, öz növbəsində, əczaçılıq müəssisələrində həyata keçirilən maliyyə - təsərrüfat fəaliyyəti və iqtisadi prinsiplərinin yenidən baxılmasına zəruriyyət yaratmışdır.

     Əczaçılıq iqtisadiyyatı, digər sahələrin iqtisadiyyatından fərqli olaraq, bir çox xüsusiyyətlərə malikdir. Bunun səbəbləri aşağıda göstərilmişdir:

-         əczaçılıq məhsulun xüsusiyyəti və sosial mahiyyəti;

-         əczaçılıq bazarında tələb və təklifin spesifik formalaşma mexanizmləri;

-         dərman vasitələri bazarında aralıq istehlakçıların (həkimlərin) rolu;

-         dərman vasitələrinin irəlilədilməsində xüsusi meyyarların mövcudluğu;

-         əczaçılıq mallarının qiymətyaranmasının xüsusiyyətləri;

-         əczaçılıq mallarının realizasiya və bölüşdürmə kanallarının spesifikası;

-         əczaçılıq müəssisələrinin maliyyə-iqtisadi fəaliyyətində marketinq yanaşmaların tətbiqi və s.

     Diğər mövzularla yanaşı yuxarıda göstərilənlər Azərbaycan Tibb Universitetinin Əczaçılıq fakültəsinin bakalavr pilləsinin III-cü kurs tələbələrə tədris olunan “Əczaçılıq iqtisadiyyatı” fənninin əsasını təşkil edir.     

    Qeyd etmək lazımdır ki, “Əczaçılıq iqtisadiyyatı” nəzəri-praktiki fənn olaraq sahibkarlıqnan məşğul olan hər bir əczaçının fəaliyyətində  yararlıdır. 

 

    Fənnin məqsədi.

   Bu fənnin tədris olunmasında məqsəd - əsas iqtisadi qanunların və onların əczaçılıq bazarında tətbiqinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, müxtəlif əczaçılıq müəssisələrində (istehsalat, topdan vəpərakəndə satış) uçot sənədləri əsasında maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi analizinin düzğün və effektiv aparılmasıdır.

      Tələbə nəyi bilməlidir:

  1. İqtisadiyyatın əsasları və növləri, əczaçılıq iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri, bazar münasibətləri və bazarların təsnifatını;
  2. Əsas iqtisadi qanunları və onların əczaçılıq bazarında tətbiqinin spesifikasını;
  3. Bazarda dərman vasitələrinin tələb və təklifinə təsir edən amilləri, yəni qiymət və qeyri-qiymət determinantlarını, bazar tarazlığı və ya qeyri-tarazlığın yaranma səbəblərini;
  4. Əczaçılıq malları bazarında istehlak davranışı qanunauyğunluqları və istehlak üstünlüyünün formalaşması prinsiplərini;
  5. Bazarda qiymət növləri və funksiyaları, dərman vasitələri sahəsində qiymətyaranma strategiyaları, Azərbaycanda dərman vasitələrinin qiymətlərinin tənzimlənmə sistemi və normativ-hüquqi sənədlərini (tariflər);
  6. Əczaçılıq sektorunda uçot və uçot siyasəti, uçotun növləri və ölçüləri, mühasibat uçotun metod və elementləri, aktiv və passivin tərkib hissələri, mühasibat uçotunda ikili yazılış prinsipi, uçot sənədləri və sənədlərin dövriyyəsini;
  7. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin təsnifatı, qiymətləndirməsini, əczaçılıq müəssisələrində onların uçotunun aparılmasının xüsusiyyətlərini;
  8. Əczaçılıq müəssisələrində dövriyyə vəsaitlərin uçotunun əsasları, mal dövriyyəsinin analizi, mal-material ehtiyatların strukturu və  idarəedilməsini;
  9. Ticarət əlavəsi və tədavül xərclərinin formalaşması, növləri, əczaçılıq müəssisələrində ticarət əlavəsi və tədavül xərclərinin uçotunu;
  10.  Pul vəsaitinin və hesablaşma əməliyyatlarının üçotu, kassa mədaxili və məxarici əməliyyatlarının aparılmasını;
  11.  Əmək haqqının növləri, formaları,  tərkib hissələrini və onun uçotunun aparılma qaydalarını;
  12.   Əczaçılıq sektorunda planlaşdırma və proqnozlaşdırma prosesləri,  planlaşdırma metod və üsulları, istifadə olunan məlumat və ölçülərin istifadəsi,  əczaçılıq müəssisəsinin budcəsinin planlaşdırılmasını;
  13.  Əczaçılıq müəssisələrini xarakterizə edən əsas iqtisadi göstəriciləri, orta kəmiyyətləri, gəlirin növləri və formalaşması, onların planlaşdırma və оптималлашдырма цсулларыnı;
  14.   Əczaçılıq marketinginin əsasları, marketinq tədqiqatları sistemi, obyektləri və üsulları, marketinq alətləri, bazarın seqmentləşdirilməsini;

 

Тələbə nəyi bacarmalıdır:  

  1. Dərman vasitələrinin tələbin qiymət elastiklik əmsalının hesablanması və

tələb əyrisinin qurulmasını;

  1. Dərman vasitələrinin təklifin qiymət elastiklik əmsalının hesablanması və təklif əyrisinin qurulmasını;
  2. İstehlakçının mala olan tələbat sərhədini nəzərə alaraq budcə məhdudluğunun təyin edilməsi və budcə xəttinin qurulmasını;
  3. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiya çıxılmaların hesablanmasını;
  4. Əczaçılıq müəssisələrinin mal dövriyyəsinin balans düsturu ilə hesablanması,  dinamik sıraların qurulması, illik artım, nisbi artım və orta illik artım sürətinin təyin edilməsini;
  5. Əczaçılıq müəssisələrində malların ticarət əlavəsinin səviyyəsinin hesablanması, proqnozlaşdırılması (rüblər üzrə bölüşdürülməsi), ticarət əlavəsinin passiv hesabda əks etdirilməsini;
  6. Əmək haqının forma və növlərinə uyğun hesablanması və ondan olan müxtəlif çıxılmaların rəsmiləşdirilməsini;
  7. Aptekin gəlirinin (məcmu gəlir və təmiz gəlir) müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılması, rentabelliyinin hesablanmasını;
  8. Marketinq tədqiqatları apararaq aptek müəssisəsi üçün SWOT analiz matrisanın qurulmasını;

 

      Tələbə nəyi öyrənməlidir:   

  1. Dərman vasitələrinin tələb və təklif səviyyələrinin müəyyənləşdirməsi, qiymət və qeyri-qiymət determinantlarının təyin edilməsinə;
  2. Bazar tarazlığı və qeyri-tarazlıq vəziyyətlərinin təhlili, “Bazar xaçı”ın açıqlanmasına;
  3. Çarpaz elastiklik əmsalının hesablanması yolu ilə qarşılıqlı əvəzedən, qarşılıqlı tamamlayan və biri birindən asılı olmayan əczaçılıq əmtəələrinin təyin edilməsinə;
  4. İstehlakçının mədaxilini nəzərə alaraq əczaçılıq mallarına olan tələbatın sərhədinin müəyyənləşdirilməsinə;
  5.  Dərman vasitələri və digər əczaçılıq mallarının qiymətyaranması və onun hesablanma metodlarına;
  6. Azərbaycan respublikasında dövlət tərəfindən dərman vasitələrinə qiymətqoyma prinsipləri və bu prosesi nizamlayan Tarif Şurasının sənədlərinin təhlilinə;
  7. Mühasibat uçotu sənədlərinin tərtibat qaydaları, aktiv və passivin tərkib hissələri, mühasibat hesablarının səviyyələr üzrə qruplaşması, ikili yazılış prinsipi (debet və kredit) və hesabların müxabirləşməsinə;
  8. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiya qaydalarına;
  9.  Mal hərəkətinin uçotunun aparılma qaydalarına və aptekin realizasiya həcminin proqnozlaşdırılmasına;  
  10.  Tədavül xərclərinin maddələr üzrə uçota alınması, hesablanan dövrün axırına mal qalığı üzrə tədavül xərclərinin müəyyənləşdirilməsi, tədavül xərclərinin orta səviyyəsinin hesablanması və maddələr üzrə planlaşdırılmasına;
  11.  Əczaçılıq müəssisələrində nəğd pulun hərəkətinin uçotu və kassa əməliyyatlarının təftiş qaydalarına;
  12.  Əczaçılıq müəssisənin marketinq analizinin aparılması, bazarın seqmentləşdirilməsinə.

 

PROGRAM

Əczaçılıq iqtisadiyyatına giriş. Mikro- və makroiqtisadiyyat. İqtisadiyyatın növləri: planlı, bazar və qarışıq. Bazar, bazar iqtisadiyyatı. Bazarın funksiyaları, təsnifatı və növləri. Bazar münasibətləri və rəqabət. Tам рягабятли базар. Mонополистik базар.  Oлигополистik базар.  Tам монополистik базар. Bazarın dövlət tənzimi. Əczaçılıq iqtisadiyyatın əsasları. Əczaçılıq bazarının xüsusiyyətləri və prinsipləri. Əczaçılıq müəssisəsi mikroiqtisadiyyatının obyekti kimi.

Əczaçılıq тяшкилатларынын игтисади ресурслары: maliyyə, maddi və qeyri maddi, informasiya, insan resursları və s. Аптек тяшкишатларынын игтисади ресурслары. İqtisadi resursların istifadəsi və idaəolunması.

Ясас капитал. Ясас фондларın анализи və təsnifatı. Ясас фондларын вязиййятинин гиймятляндирилмяси. Əsas fondlara olan tələbatın təyini. Дювриййя капиталы. Dövriyyə kapitalın tərkibi.  

          Əsas iqtisadi qanunlar: tələb qanunu, təklif qanunu. Bazarın əsas alətləri. Tələb və təklifə təsir edən amillər. Tələbin qiymət və qeyri-qiymət determinantları. Qиймят еластиклийиня тясир едян амилляр: явязедилмя, истещлакчы бцджясинин хцсуси чякиси, малын важиблийи вя вахт амили. Təklifin qiymət və qeyri-qiymət determinantları: istehsalat prosesinin xüsusiyyətləri və müddəti, vaxt amili, bazarda satıcıların miqdarı, vergi siyasəti, dövlət tərəfindən dəstək, analoq məhsulların mövcudluğu və s. Bazar tarazlığı anlayışı, “bazar xaçı”. Əczaçılıq məhsullarının tələb və təklifin qiymət elastikliyinin hesablanması.

Əczaçılıq bazarında istehlak davranışı və onu formalaşdıran faktorlar. Эялир еффекти. Явяз етмя (дяйишмя) еффекти. Asılılıq baxımından əczaçılıq malların qiymətləndirilməsi: qarşılıqlı əvəzedən, qarşılıqlı  tamamlayan və biri birindən asılı olmayan mallar.  Алыжы бцджясинин хцсуси чякиси. Важиб маллар вя зийнят маллары.  İstehlakçı üstünlüyü. Истещлакчынın davranış ганунауйьунлуьу. Büdcə xətti anlayışı. Büdcə əyrisinin qurulması.  

Qiymət və  onun funksiyaları. Qiymətin növləri. Qiymətyaranma faktorları. Qiymət siyasəti. Qiymətyaranma prosesin məqsədi. Qiymətyaranma strategiyaları. Дярман препаратларынын  qiymətinə тясир едян амилляр. Dərman vasitələrinin qiymətlərinin formalaşması, qiymətin nizamlanma sistemi. Azərbaycan respublikasında dərman vasitələrinin qiymətlərini tənzimləyən normativ-hüquqi aktlar (tariflər). Qiymət indeksi.

Əczaçılıq sektorunda uçot siyasəti. Uçot, onun növləri və ölçüləri. Mühasibat uçotun predmeti, metodu və elementləri (sənədləşmə, inventarizasiya, qiymətləndirmə, kalkulyasiya, iki tərəfli qeyd, mühasibat hesabları, mehasibat balansı, hesabat). Təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu. Uçotda sənədləşmə, sənəd növləri. Sənəd dövriyyəsi. Mühasibat uçotun hesablar planı. İqtisadi əlamətlərinə görə qruplaşma. Mühasibat hesablarının səviyyələri. Mühasibat balansı, strukturu. İkili yazılış sistemi. Aktiv və passiv: onların tərkib hissələri.  Balans əməliyyatları. Mühasibat hesabatı, onun tərtibi qaydaları. Əczaçılıq müəssisələrində təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində mühasibat hesabatında yaranan dəyişikliklər. Əczaçılıq müəssisələrində inventarizasiyanın aparılması.

Əczaçılıq sahəsində proqnozlaşdırma və planlaşdırma. Proqnozlaşdırma ölçülərin əldə edilməsi üçün istifadə olunan metodlar və üsullar. Планлашманын ясас мязмуну. Planlaşmanın növləri, üsulları və prinsipləri. Əczaçılıq müəssisələrinin əsas iqtisadi göstəriciləri. Аптек тяшкилатларынын игтисади фяалиййятиндя стратеъи, тактики вя оператив планлашмалар. Əczaçılıq müəssisəsinin budcəsinin planlaşdırılması. План эюстярижиляринин оптималлашдырма цсуллары. Planlaşmada tətbiq olunan oрта кямиййятляр. Планлашманын мярщяляляри.

Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlərin təsnifatı və qiymətləndirilməsi. Əczaçılıq müəssisələrində əsas vəsaitlərin analitik və sintetik üçotu. Amortizasiya anlayışı. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası. Amortizasiya xərclərinin hesablanması.

Əczaçılıq təşkilatlarında malın hərəkətin uçotu, topdansatış və pərakəndə mal dövriyyəsinin uçotu. Mal-material ehtiyatların idarəedilməsi.  Mal dövriyyəsinin analizi. Mal ehtiyatının strukturu. Мал ещтийатынын юлчцсцня тясир едян амилляр.  Aptekиn realиzasиyasыnыn планлашдырылмасы. Mal ehtiyatının planlaşdırılmasında istifadə olunan metodik üsullar. Təşkilatın mədaxil və məxaricinin planlaşdırılması.

Ticarət əlavəsi. Ticarət əlavəsinin formalaşması, uçotu və planlaşdırılması. Tədavül xərclər, daimi və dəyişən xərclər. Tədavül xərclərin uçotu və maddələr üzrə planlaşdırılması.

Pul vəsaitinin və hesablaşma əməliyyatlarının üçotu. Kassa mədaxili və kassa məxarici əməliyyatları. Kassa əməliyyatlarının təftişi. Nəğd və qeyri-nəğd hesablaşmalar.

Əmək haqqının növləri, formaları və hesablanma qaydaları. Əmək haqqının tərkib hissələri.  Əmək haqqının uçotu və planlaşdırılması. Əmək haqqından çıxılmaların uçotu.

Gəlir, onun analizi və planlaşdırılması (ümumi gəlir və təmiz gəlir). Təmiz gəlirin formalaşması. Müəssisənin rentabelliyi və digər maliyyə göstəricilərin hesablanması. Biznes-plan. Onun strukturu və funksiyaları. Əczaçılıq sahəsində biznes-planın tərtibatının özəllikləri.    

Əczaçılıq fakültəsinin III kurs tələbələri üçün

“Əczaçılıq iqtisadiyyatı” fənnindən mühazirələrin mövzu planı

Yaz (VI semestr)

N

Mövzular

Saat

1

Əczaçılıq iqtisadiyyatına giriş. Mikro- və makroiqtisadiyyat. Əczaçılıq müəssisəsi mikroiqtisadiyyatının obyekti kimi. Əczaçılıq müəssisənin iqtisadi resursları.

2

2

Bazarların təsnifatı və növləri. Bazar münasibətləri və rəqabət. Əczaçılıq bazarının xüsusiyyətləri.

2

3

Qiymət və onun funksiyaları. Qiymətyaranma prinsipləri və strategiyaları. Dərman vasitələrinin qiymətlərinin formalaşması.

2

4

Əczaçılıq sektorunda uçot siyasəti. Uçot, onun növləri və ölçüləri. Mühasibat uçotun predmeti, metodu və elementləri Mühasibat balansı, strukturu. İkili yazılış sistemi. Aktiv və passiv, onların tərkib hissələri 

2

5

Əczaçılıq sahəsində proqnozlaşdırma və planlaşdırma. Planlaşmanın növləri, üsulları və prinsipləri

2

6

Marketinq və onun əczaçılıq sahəsində tətbiqi. Marketinq kompleksi

2

7

Farmakoiqtisadiyyat. Farmakoiqtisadi analizin prinsipləri və ölçüləri.

2


Cəmi: 14 saat

 

Əczaçılıq fakültəsinin III kurs tələbələri üçün

“Əczaçılıq iqtisadiyyatı” fənnindən təcrübi məşğələlərin mövzu planı

Yaz (VI semestr)

N

Mövzular

Saat

1

Əsas iqtisadi qanunlar. Tələb, təklif, onlara təsir edən amillər (qiymət və qeyri-qiymət determinantları). Bazar tarazlığı. Əczaçılıq məhsullarının qiymət elastikliyinin hesablanması

6

2

Əczaçılıq bazarında istehlak davranışı və onu formalaşdıran faktorlar. İstehlakçı üstünlüyü. Büdcə xətti anlayışı. Büdcə əyrisinin qurulması

6

3

Qiymətyaranmanı tənzimləyən normativ-hüquqi aktlar (tarif şurasının sənədləri)

2

4

Təsərrüfat əməliyyatların uçotu. Uçotda sənədləşmə, sənədlərin təsnifatı. Mühasibat uçotunun hesabları, onların iqtisadi əlamətlərinə görə qruplaşması (misallar)

6

5

Mühasibat balansı və  balans əməliyyatları (misallar). Mühasibat əməliyyatların qeydiyyata alınması. Mühasibat hesabatı, onun tərtibi qaydaları. Sənədlərin üzərində işləmə

6

6

Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin təsnifatı. Əczaçılıq müəssisələrində əsas vəsaitlərin üçotu. Amortizasiya hesabı. Amortizasiya xərclərinin hesablanması

6

7

Əczaçılıq təşkilatlarında mal dövriyyəsinin uçotu. Təşkilatın mal mədaxil və məxaricinin planlaşdırılması. Mal dövriyyəsinin analizi.

6

8

Mal ehtiyatının strukturu və təsnifatı. Mal-material ehtiyatların idarəedilməsi. Mal ehtiyatının planlaşdırılmasında istifadə olunan metodik üsullar

6

9

Ticarət əlavəsi. Ticarət əlavəsinin uçotu və planlaşdırılması. Tədavül xərclər: daimi və dəyişən. Tədavül xərclərin uçotu və planlaşdırılması (misallar)

6

10

Pul vəsaitinin və hesablaşma əməliyyatlarının üçotu: kassa mədaxili və kassa məxarici əməliyyatları. Nəğd və qeyri-nəğd hesablaşmalar. Sənədlərin üzərində işləmə

6

11

Əmək haqqının növləri, formaları və hesablanma qaydaları. Əmək haqqının tərkib hissələri.  Əmək haqqının uçotu (misallar)

4

12

Əczaçılıq müəssisələrinin əsas iqtisadi göstəriciləri. Gəlir, onun analizi və planlaşdırılması (ümumi gəlir və təmiz gəlir). Təmiz gəlirin formalaşması. Müəssisənin rentabelliyi və digər maliyyə göstəricilərin hesablanması (misallar)

6

13

Biznes-plan. Əczaçılıq təcrübəsində onun rolu. Biznes planın strukturu və funksiyaları

4

14

Əczaçılıqda marketinq tədqiqatları sistemi, obyektləri, istiqamətləri. Marketinq alətləri. Bazarın seqmentləşdirilməsi. Əczaçılıq marketinqinin strategiyası 

6

Cəmi:  76 saat

 

METODİKİ TƏMİNAT:

  1. 1.     Vəliyeva M.N., Cabbarova Ş.A. Əczaçılığın idarəolunması və iqtisadiyyatı. Bakı, “Şərq-Qərb”nəşriyyat evi, 2013, s.274-445, 493-526,  559-673
  2. 2.     Артюхов И.П., Лунева Л.А., Богданов В.В. Организация и управление фармацевтической деятельностью (в 2-хчастях). Красноярск ГМУ, 2011, 343с.
  3. 3.     Багирова В.Л. Управление и экономика фармации: Учебник, М.:ОАО «Издательство Медицина», 2004, с.163-488
  4. 4.     Косова И.В. Организация и экономика фармации: Учебник, М.: Издательство «Академия», 2008, c.228-339
  5. 5.     Desselle Shane P., Zgarric David P., Alston Gregory L. Pharmacy management: Essentials for all practice settings, 3rd edition, 2012, s.301-447
  6. 6.     Peterson Andrew M. “Managing pharmacy practice: principles, strategies, and systems”, CRC Press Pharmacy education series, 2004, p.139-183, 487-505
  7. 7.     Schweitzer O. Stuart. Pharmaceutical economics and policy, 2-nd edition. NY, 337p.

 

TEXNİKİ TƏCHİZAT:

-         Dərman vasitələrinin Tarif Şurası tərəfindən təsdiq olunmuş qiymətlərin siyahısı və digər tarif sənədləri;

-         Əczaçılıq təşkilatında əsas vəsaitlərin uçotunun aparılması üçün ilkin sənədlər (qəbul-təhvil aktı, inventar kartları, əsas vəsaitin silinmə aktı);

-         Əczaçılıq təşkilatında mal alınması zamanı istifadə olunan sənədlər (tələbnamə, qaimə-faktura (invoice), ödəniş orderi və s.);

-         Mühasibat uçotunun hesablar sistemi (aktiv və passiv hesabların quruluş sxemləri);

-         Əczaçılıq müəssisənin mühasibat uçotunun hesablar planı;

-         Əməliyyatlar üzrə hesablar;  mühasibat balansı; kassa mədaxil orderi; kassa məxaric orderi;

-         Əmək haqqı tabeli;

-         Aptek təşkilatının SWOT analizinin matrisası;

-         Multimedia vasitələri.